�ᰮ�Թ�

Yr aradr a’r plas

Mae ein harwyddlun yn cyfuno dwy elfen sy’n ganolog i flaenoriaethau ein hymchwil ac yn bwysig er mwyn deall hanes yr ystâd diriog yng Nghymru.

Yr aradr

Am ganrifoedd lawer bu’r offeryn hynod hwn yn elfen hanfodol ar ystadau Cymru. Dyma’r peiriant sylfaenol a oedd yn cysylltu dyn â’r tir ac roedd yn gyfystyr â gofalu am y dirwedd a’i meithrin i dyfu cnydau. Yn yr oesoedd canol defnyddid delweddau amaethyddol yn helaeth yn y canu mawl Cymraeg, a’r noddwyr yn cael eu canmol yn gyson am hwsmonaeth dda o’r tir a darparu cynhaliaeth i’r gymdogaeth gyfagos. Parhaodd yr aradr i wneud cyfraniad enfawr i ffyniant economaidd yr ystadau ymhell i’r ugeinfed ganrif. Roeddem o’r farn ei bod yn addas bod yr aradr yn rhan ganolog o’n brand: mae’n cynrychioli’r ffaith nad oedd ystâd yn ymwneud â diddordebau, gweithgareddau a dylanwad tirfeddianwyr yn unig, roedd hefyd yn ymwneud â bywydau a phrofiadau miloedd o unigolion a oedd yn byw ac yn gweithio ar y tir.

Y plas

Yn ystod yr oesoedd canol hwyr a’r cyfnod wedi hynny, roedd y plas neu dai mawr gwledig Cymru’n nodwedd bwysig o’r dirwedd ym mhob rhan o Gymru. Nhw oedd canolfannau grym – canolfannau llywodraeth, diwylliant a gwleidyddiaeth – safent yng nghanol ystadau tiriog Cymru, preswylfeydd y bonedd, y sgweieriaeth ac uchelwyr Cymru. Roeddent yn adeileddau ac yn ddatganiadau pensaernïol o bwys, ac yn aml byddent yn tra-arglwyddiaethu dros y tirweddau o’u cwmpas. Mae llawer o’r adeiladau hyn yn dal yn eiddo i’r teuluoedd a fu’n byw ynddynt ers cenedlaethau; mae eraill yng ngofal sefydliadau fel yr Ymddiriedolaeth Genedlaethol; ond cafodd gormod o lawer eu dymchwel neu maent wedi mynd â’u pen iddynt yn ofnadwy. 

Mae’r plas sydd ar ein logo wedi ei seilio ar un o’r tai hynny a gafodd ei ddymchwel: ⁠Ynysmaengwyn yn Nhywyn, Meirionnydd. Cafodd y tŷ brics neilltuol hardd yma ei ailadeiladu yn 1758 ar safle a fu’n chwarae rhan bwysig yn y gymdogaeth am ganrifoedd. Yn yr oesoedd canol, ac ymhell ar ôl hynny, roedd y preswylwyr yn noddwyr brwd i’r beirdd ac, er gwaethaf sawl methiant i gael aer gwrywaidd, bu’r teuluoedd Wynn a Corbett – yn arbennig John Corbett (1817–1901) – yn parhau i gyfrannu at weithgareddau’r ardal gyfagos o’r unfed ganrif ar bymtheg ymlaen. Rywbryd ar ôl 1951 rhoddwyd yr ystâd i’r Cyngor lleol, a fethodd â chynnal a chadw’r adeilad. Defnyddid y tŷ i hyfforddi milwyr a dynion tân nes iddo gael ei ddymchwel yn y diwedd yn 1965. Cedwir casgliadau sy’n ymwneud ag ystâd Ynysmaengwyn yn Llyfrgell Genedlaethol Cymru a changen Archifau Meirionydd o Archifau Gwynedd. 

Rydym yn credu bod plastai Cymru’n rhan eithriadol bwysig o’n treftadaeth genedlaethol ac y gallant chwarae rhan allweddol yn amlygu hanes amrywiol y cymdogaethau lle safant. ⁠Trwy ymchwil, cyd-drafod a chydweithio rydym yn benderfynol o ddatgloi’r potensial hwnnw.

Partneriaeth & Chydweithio

Mae cydweithredu'n rhan annatod o'n hunaniaeth fel sefydliad, ac mae'n sail i'n hymagwedd at ymchwil, ein cyswllt cyhoeddus a'n hymdrechion i wneud cyfraniadau cadarnhaol at gymdeithas a diwylliant. Ers ein sefydlu buom yn ceisio meithrin cysylltiadau â phartneriaid academaidd eraill yng Nghymru a thu hwnt, a chydag amrywiol sefydliadau ac unigolion sy'n gweithredu yn y sectorau archifau, treftadaeth ddiwylliannol, yr amgylchedd hanesyddol, materion gwledig a thwristiaeth.

Mae nifer o'r cysylltiadau hynny'n hanfodol i'n llwyddiant at y dyfodol.  Maent yn dibynnu ar ddeialog reolaidd, datblygu cyd-ddealltwriaeth a rhannu amcanion.  Mae llawer o'n hymchwil yn dibynnu ar waith gwych yr archifdai a'r sefydliadau treftadaeth wrth iddynt warchod a threfnu casgliadau er mwyn eu cynnig i'w dadansoddi.  Cafodd ein datblygiad hwb hefyd trwy gysylltiadau clos â pherchnogion a gwarcheidwaid plastai ac ystadau Cymru.  Mae gallu cyfnewid gwybodaeth, dealltwriaeth a safbwyntiau â rhanddeiliaid allanol yn aml yn allweddol i gynllunio, datblygu a darparu ein hymchwil.  Mae partneriaethau'n ein cynorthwyo i ddatblygu proffil a gweithgareddau ledled Cymru, ac mae'r cysylltiadau hynny'n aml yn cynnig sianelau inni rannu ein hymchwil a'n canfyddiadau â chynulleidfaoedd newydd ac ehangach. 

Mae Sefydliad Ymchwil Ystadau Cymru'n rhan o rwydwaith rhyngwladol ehangach o fentrau ymchwil a threftadol sy'n canolbwyntio ar arwyddocâd hanesyddol y plastai a'r ystadau.  Bu dulliau a chyflawniadau'r , yr  a'r  yn ysbrydoliaeth ac yn  gyfleoedd parhaus i gydweithredu'n rhyngwladol.  Rydym hefyd yn falch o fod yn aelod o .  

Mae'r rhestrau isod yn rhoi syniad o rai o'r partneriaid a'r rhanddeiliaid allweddol sydd gennym mewn gwahanol sectorau.  Maent wedi cyfrannu at ein hymchwil, wedi cynnig gwybodaeth a safbwyntiau pwysig ar ein gwaith, neu wedi ysbrydoli ein datblygiad.

Partneriaid Prifysgol Bangor:

• Archifau a Chasgliadau Arbennig
• Coleg y Celfyddydau, Dyniaethau a Gwyddorau Cymdeithasol
• Ysgol Hanes, y Gyfraith a Gwyddorau Cymdeithas

Canolfannau ymchwil, prosiectau a rhwydweithiau:

Archifau:

Sefydliadau treftadaeth:

Cymdeithasau hanesyddol:

• t

Ym Mhrifysgol Bangor rydym yn gweithredu fel partneriaeth gydag.

Mae archifau ystadau wedi cynrychioli ffocws tymor hir ym mholisi casglu Archifau Prifysgol Bangor a'i ragflaenwyr.  Yn ystod ei gyfnod fel Llyfrgellydd Prifysgol rhwng 1926 a 1946, trafododd Thomas Richards (1878–1962) â thirfeddianwyr gogledd Cymru i sicrhau y rhoddwyd ar gadw ddwsinau o archifau ystadau; tuedd a barhaodd o dan ei olynwyr fel rhan o strategaeth ehangach i sefydlu 'canolfan ymchwil o'r radd flaenaf i fyfyrwyr hanes Cymru'.

Mae'r tîm Archifau a Chasgliadau Arbennig yn gyfrifol am gasglu a chadw'r archifau yn y tymor hir, ac am sicrhau bod yr adnoddau'n hygyrch i'r holl ymchwilwyr, yn rhad ac am ddim. Mae Sefydliad Ymchwil Ystadau Cymru yn gweithio gyda'r Archifau i hyrwyddo'r casgliadau fel cyfrwng ymchwil a dysgu gwerthfawr, ac i gyfleu eu pwysigrwydd cyhoeddus i ddeall hanesion, diwylliannau a thirweddau gogledd Cymru.  Mae'r casgliadau yn agored i ymchwilwyr, myfyrwyr ac aelodau'r cyhoedd, a gellir eu gweld â nhw ar y safle yn yr Archifau a'r Casgliadau Arbennig ym Mhrif Adeilad y Celfyddydau ym Mhrifysgol Bangor.

Mae casgliad archifau ystâd Prifysgol Bangor yn un o'r rhai mwyaf sylweddol yn Ewrop.  Mae'r archifau'n cwmpasu'r rhan fwyaf o ardaloedd gogledd Cymru ac yn ymwneud â rhai o ystadau amlycaf y rhanbarth, gan gynnwys Baron Hill, Mostyn a'r Penrhyn.   (sylwch, er bod y catalog ar-lein yn cael ei wella'n barhaus, mae'n dal i fod yn anghyflawn. Mae catalogau copi caled ar gael i edrych drwyddynt ar y safle).   

Mae'r rhestr isod o'r prif archifau ystadau sydd gan Brifysgol Bangor, gan gynnwys cysylltiadau i'r disgrifiadau o'r casgliadau ar .  Trefnir yr archifau yma yn ôl siroedd Cymru cyn 1974, er y dylid nodi bod y rhan fwyaf o'r casgliadau yn cynnwys cofnodion sy'n ymwneud â thiroedd mewn sawl sir. 

Ynys Mon:

Sir Gaernarfon:

•  (Cefn Llanfair, Wernfawr a Madryn)

Sir Ddinbych:

Sir y Fflint:

Meirionnydd:

Sylwch fod llawer o'r casgliadau hyn yn cynnwys archifau ystadau eraill; er enghraifft, mae casgliad Mostyn hefyd yn cynnwys archifau ystâd Corsygedol a Gloddaith. Sylwch hefyd fod archifau eraill yn aml yn ymwneud â'r ystadau hyn sy'n cael eu cadw gan ystorfeydd eraill

Casgliadau Cyfreithwyr gan gynnwys cofnodion ystadau:

Catalogau Gwerthu:

Eitemau yn y Casgliad Cyffredinol o Lawysgrifau Bangor:

Mae Archifau a Chasgliadau Arbennig Prifysgol Bangor yn Wasanaeth Archifau Achrededig.

Mae archifau ystadau yn arbennig o bwysig i ddatblygiad ein gwaith. Casgliad o gofnodion a gynhyrchwyd i gofnodi a hwyluso caffael, etifeddu a rheoli tir ydynt, ac yn aml maent yn cynnwys amrywiaeth o gofnodion eraill yn ymwneud â gweithrediad y plasty a’r ystad a diddordebau, gweithgareddau a gyrfaoedd eu perchnogion. 
Gall cwmpas cronolegol, daearyddol a phynciol y casgliadau hyn fod yn hynod eang ac amrywiol, a chynnwys amrywiaeth o gofnodion sy’n dyddio o’r cyfnod canoloesol hyd heddiw, mewn amrywiaeth o ieithoedd ac yn aml yn ymwneud â sawl lleoliad. Er eu bod yn rhannu nodweddion cyffredin, mae archif pob ystad yn wahanol, ac mae eu cymeriad a’u cyfansoddiad yn dibynnu ar hunaniaeth y teuluoedd, yr ystadau, yr ardaloedd a’r cymunedau a oedd yn sylfaen i’w creadigaeth a’u cadwraeth. 

Dyma rai o’r mathau mwyaf cyffredin o gofnodion:

• Gweithredoedd eiddo 
• Arolygon, prisiadau, llechresi a manylion 
• Mapiau a chynlluniau 
• Rhenti a phrydlesi 
• Llyfrau cyfrifon a derbynebau 
• Ewyllysiau a chytundebau priodas; 
• Cofnodion maenoraidd, degymau a chau tiroedd; 
• Cofnodion yn ymwneud â gwaith diwydiannol, ffyrdd, rheilffyrdd a mwynau 
• Papurau personol yn cynnwys gohebiaeth, cyfnodolion a dyddiaduron 
• Dogfennau’n ymwneud â llywodraeth, gweinyddiaeth a gwleidyddiaeth leol; 
• Papurau achyddol, yn cynnwys siartiau achau 
• Papurau cyfreithiol

Megis dechrau deall y corpws enfawr hwn o dystiolaeth ydym i raddau helaeth: mae’r potensial i wneud ymchwil yn anhygoel. 

Mae mwyafrif yr archifau sy’n ymwneud ag ystadau yng Nghymru ar gadw yn  ledled Cymru, ac maent ar gael i’r cyhoedd eu gweld at ddibenion ymchwil. Mae gan yr holl archifau a swyddfeydd cofnodion hyn gatalogau ar-lein eu hunain ac adnoddau chwilio, er y gellir chwilio a phori llawer o’r casgliadau trwy’r . Mae  yn cynnwys corpws rhyngwladol arwyddocaol o archifau ystadau sy’n ymwneud ag ystadau tir ledled gogledd Cymru. Mae hefyd yn cadw casgliad pwysig o y gellir chwilio ynddynt trwy . 

Mae ychydig o archifau ystadau Cymru yn parhau i fod yn nwylo’r teulu neu’r ystad a’u cynhyrchodd. Mae hyn yn arbennig o berthnasol i gofnodion ystadau’r ugeinfed ganrif. Mae rhai o’r teuluoedd a’r ystadau hyn yn aelodau o’r Historic Houses Archivist Group. Mae hefyd yn beth cyffredin dod o hyd i gofnodion ystad yng nghasgliadau cyfreithwyr. Mae archifau ystadau eraill yng Nghymru mewn cadwrfeydd y tu hwnt i Gymru.

Yn ogystal â’r wybodaeth a ddarperir gan gofnodion ystadau, ceir nifer o archifau eraill sy’n cyfrannu at ein hymchwil. Maent yn cynnwys cofnodion profiant, papurau’r wladwriaeth, cofnodion llysoedd cyfraith Cymru a Lloegr, mapiau degwm, dyfarniadau cau tiroedd a chofnodion maenoraidd. 

Cafodd ystadau effeithiau sylweddol hefyd ar dirwedd ac amgylchedd adeiledig Cymru. Yn aml, roedd dylanwad pensaernïol ystad yn ymledu i ffermydd a bythynnod, porthdai a thai ciperiaid, bythynnod, pentrefi a threfi, eglwysi a chapeli, pontydd a melinau, ffyrdd, waliau a phob math o weithfeydd diwydiannol. Yn yr un modd, roedd eu dylanwad i’w weld ar y dirwedd hefyd yng nghynllun a threfniant parciau, gerddi, coetiroedd, caeau, coed, cyrsiau dŵr, waliau a gwrychoedd. Mae’r nodweddion hyn yn sylfaen bwysig i ymchwil. Disgrifir llawer o’r rhain yn  ac yn . Mae’r grŵp wedi cyhoeddi adroddiadau manwl ar nifer o adeiladau brodorol a godwyd cyn 1700 yng ngogledd Cymru. Mae  yn adnodd ar-lein pwysig sy’n cynnwys miloedd o enwau lleoedd a gasglwyd o gofnodion hanesyddol. Mae  yn brif adnodd am wybodaeth am y parciau a’r gerddi hanesyddol sy’n gysylltiedig â phlastai Cymru. 

Mae plastai Cymru yn ffynhonnell a thestun arall i’n hymchwil. Er i lawer ohonynt gael eu dinistrio yn ystod yr ugeinfed ganrif, mae eraill wedi goroesi fel safleoedd treftadaeth pwysig, cartrefi teuluol ac atyniadau i ymwelwyr yn nhirwedd Cymru. Mae llawer o blastai Cymru sydd mewn perchnogaeth breifat yn gysylltiedig â ; mae eraill yn derbyn gofal gan sefydliadau fel yr , a . P’un a ydynt yn dal mewn dwylo preifat neu yng ngofal cyrff fel, mae’r diwylliant gweledol, materol a thestunol sy’n gysylltiedig â phlastai yn cynnig cyfle gwych i ymchwil rhyngddisgyblaethol, er gwaethaf y cyfyngiadau a achoswyd gan y drefn o werthu a chwalu casgliadau o blastai dros y ganrif ddiwethaf. Mae rhai o’r portreadau a’r gwaith celf a arferai fod yn gysylltiedig â phlastai gwledig Cymru ar gael i’w gweld ar-lein trwy . Un o nodweddion mwyaf nodedig bywyd diwylliannol ym mhlastai Cymru oedd nawdd a pherfformio canu mawl. Mae llawer o’r cerddi hyn wedi goroesi mewn llawysgrifau a gellir eu chwilio ar-lein gan ddefnyddio . 

Rydym hefyd yn cydnabod arwyddocâd a gwerth y wybodaeth, yr atgofion a’r casgliadau mewn cymunedau lleol ledled Cymru. 

Y ffordd fwyaf uniongyrchol o gefnogi ein gwaith yw dod yn un o Gyfeillion y Sefydliad.  Sefydlwyd y Cyfeillion oherwydd y diddordeb cyhoeddus mawr yn ein gwaith ac mae eu cefnogaeth, eu hymroddiad a'u hanogaeth yn hanfodol i'n twf ninnau. 

Mae'n bleser eich gwahodd i ddod yn Gyfaill ac i ystyried rhodd sengl neu flynyddol o £25, £50 neu £100.

Cewch roddi anrhegion ar-lein

Mae croeso hefyd i roddion drwy siec, cerdyn credyd a Debyd Uniongyrchol.  Mae’r manylion cyswllt isod. 

Llawer o ddiolch am eich cymorth.

Rydym hefyd yn croesawu rhoddion untro mwy o faint, rhoddion rheolaidd neu waddol, gan gynnwys cyllid at brojectau penodol, efrydiaethau doethurol a bwrsariaethau. Cysylltwch â Dr Shaun Evans i drafod eich rhodd:

E-bost:  shaun.evans@bangor.ac.uk

���ô��:  +44 (0) 1248 383617

Post:  Cronfa Sefydliad Ymchwil Ystadau Cymru, Y Swyddfa Ddatblygu, Prifysgol Bangor, Bangor, Gwynedd LL57 2DG

Mae Prifysgol Bangor yn Elusen Gofrestredig: Rhif 1141565 

Pan fyddwch yn gwneud cyfraniad trwy Gymorth Rhodd, gallwn hawlio treth yn ôl ar y gyfradd sylfaenol yr ydych eisoes wedi'i thalu ar eich rhodd, oddi wrth Gyllid a Thollau EM.   Mae hynny'n cynyddu gwerth eich rhodd inni 25%, heb ddim cost ychwanegol i chi.   Os ydych yn talu treth ar y gyfradd uwch, gallwch hefyd hawlio'n ôl y gwahaniaeth rhwng y dreth ar y gyfradd uwch a'r gyfradd sylfaenol ar gyfanswm gwerth eich rhodd i'r Brifysgol ar eich ffurflen dreth Hunanasesu. 

Cysylltwch â'r Swyddfa Ddatblygu am wybodaeth bellach ynglŷn â'r ffordd orau o roddi, a'r ffordd orau o drefnu eich rhodd i fanteisio ar y gostyngiad treth i roddwyr.